Một công trình Maya cổ đại tại đông nam Mexico — có niên đại khoảng 3.000 năm — có thể được xây dựng như một cosmogram (sơ đồ vũ trụ) khổng lồ, thể hiện “trật tự của vũ trụ”, theo một nghiên cứu mới công bố.
Aguada Fénix: công trình sớm nhất và lớn nhất vùng Maya
Khu di tích mang tên Aguada Fénix được các tác giả mô tả là “kiến trúc đài kỷ lớn nhất và cổ nhất trong khu vực Maya”, thậm chí rộng hơn nhiều thành phố cổ Mesoamerica. Công trình có quy mô 9 × 7,5 km (khoảng 5,6 × 4,7 dặm), tương đương hoặc vượt các đô thị xuất hiện muộn hơn như Tikal hay Teotihuacan.
- Niên đại: Khoảng 1050 TCN (trước khi người Maya có chữ viết) đến khi bị bỏ hoang vào 700 TCN.
- Vị trí: Đông nam Mexico.
- Phương pháp nghiên cứu (2020–2024): Khai quật kết hợp LiDAR (quét laser từ trên không để “nhìn xuyên” thảm thực vật).
Phân tích cho thấy toàn bộ khu vực được tổ chức thành một mạng kênh đào, đường đắp cao (causeways), đập, hành lang… đan chéo nhau, tạo nên nhiều dạng hình chữ thập. Ở trung tâm là một cụm nền móng và bệ nhỏ gọi là “E group”, nơi phát hiện nhiều hố chôn cất đồ dâng có ý nghĩa nghi lễ: đồ trang sức bằng đá xanh (có thể tạo hình cá sấu, chim, và một phụ nữ đang sinh nở), đồ gốm và sắc tố màu.
Công trình cộng đồng, không phải lao dịch
Dù đòi hỏi khối lượng lao động khổng lồ (ước tính hơn 1.000 người), các nhà nghiên cứu không thấy dấu hiệu phân tầng xã hội rõ ràng như ở những trung tâm Maya muộn hơn (Tikal, Copán). Điều này gợi ý Aguada Fénix có thể là một công trình cộng đồng, nơi dân chúng tham gia xây dựng và làm lễ hội — tương tự cách nhiều học giả hình dung về Stonehenge ở Anh thời tiền sử.
Tác giả bài báo cho rằng những sự kiện xây dựng quy mô lớn đi kèm nghi lễ tập thể có thể bao gồm yến tiệc, trao đổi hàng hóa giữa các nhóm, và gặp gỡ kết đôi — tất cả đều là động lực xã hội để mọi người tụ hội.
“Sơ đồ vũ trụ” gắn kết không gian và thời gian
Dù không có văn bản cùng thời, nhóm nghiên cứu — do Takeshi Inomata (ĐH Arizona) dẫn dắt — lập luận rằng bố cục công trình phản ánh quan niệm vũ trụ của cư dân:
- Trục Bắc–Nam và Đông–Tây được nhấn mạnh, trong đó trục Đông–Tây gắn với chuyển động Mặt Trời và dòng chảy của thời gian.
- Toàn khu được chỉnh hướng theo một hướng mặt trời mọc cụ thể, liên hệ tới chu kỳ 260 ngày — về sau trở thành lịch nghi lễ quan trọng của người Maya và Aztec.
- Nói cách khác, “trật tự không gian” và “trật tự thời gian” có lẽ được ràng buộc trong thiết kế.
Nhóm cũng lưu ý một hồ nhỏ cấp nước cho các kênh, nhưng quy mô hồ quá khiêm tốn so với mạng kênh khổng lồ, nên các kênh khó thể đầy nước lâu dài. Không có bằng chứng tưới tiêu nông nghiệp, gợi ý kênh đào chủ yếu mang chức năng nghi lễ/biểu tượng, không phải sản xuất.
Đáng chú ý, khi khu vực bị bỏ hoang vào 700 TCN, một số kênh vẫn chưa hoàn thiện — “cosmogram” này vì thế cũng dang dở.
Tranh luận học thuật: “cosmogram” hay không?
Phản ứng của giới chuyên môn không đồng nhất:
- Michael Smith (ĐH Bang Arizona) cho rằng đây là một di tích “hấp dẫn và quan trọng”, nhưng nhóm nghiên cứu chưa chứng minh thuyết phục rằng toàn bộ khu là một cosmogram; cần định nghĩa rõ và phương pháp nhận diện chặt chẽ hơn.
- Ngược lại, David Stuart (ĐH Texas, Austin) đánh giá đây là khám phá quan trọng với phân tích tỉ mỉ. Arlen Chase (ĐH Houston) cũng ủng hộ, lưu ý các đồ dâng ở E group (đặt theo hình chữ thập ở trung tâm) phù hợp với cách giải thích về sơ đồ vũ trụ.
- Ed Barnhart (Maya Exploration Center) gọi báo cáo là “rất kích thích”, nhấn mạnh cả cosmogram lẫn hệ kênh đào tại đây đều thuộc những ví dụ sớm nhất ở Mesoamerica.
- James Aimers (ĐH Bang New York, Geneseo) thì coi điểm nhấn quan trọng nhất là tính tập thể trong xây dựng, thay vì một mô hình do vua chúa quyền lực chỉ đạo — phù hợp với cách diễn giải mới về hành động tập thể trong Mesoamerica.
Vì sao Aguada Fénix đặc biệt?
- Quy mô đô thị sớm và “phi vương quyền”: Lớn ngang các thành phố muộn hơn, nhưng không thấy dấu ấn tầng lớp thống trị.
- Kiến trúc–nghi lễ đan cài: Trục vũ trụ, hình chữ thập, kênh–đường–đập tạo nên một bố cục biểu tượng thay vì công năng kinh tế.
- Liên kết lịch–thiên văn: Hướng mặt trời mọc gắn với chu kỳ 260 ngày, cho thấy ý niệm thời gian linh thiêng đã xuất hiện rất sớm.
- Cộng đồng và lễ hội: Xây dựng có thể là hoạt động cộng đồng mừng hội, tạo kết nối xã hội và bản sắc chung.
Tóm lại, Aguada Fénix hé lộ một giai đoạn rất sớm trong lịch sử Maya khi cộng đồng quy mô lớn có thể hợp tác để dựng nên một không gian nghi lễ–vũ trụ khổng lồ, nơi không gian và thời gian hòa làm một trong một “bản đồ vũ trụ” trải dài hàng kilômét. Dù còn tranh luận về thuật ngữ “cosmogram”, những dữ kiện khảo cổ — từ bố cục trục Đông–Tây/Bắc–Nam, hình chữ thập, đồ dâng nghi lễ, cho đến liên hệ lịch 260 ngày — đang vẽ nên bức tranh thuyết phục về một vũ trụ quan được “xây” nên bằng đất đắp, kênh đào và nghi lễ tập thể cách đây ba thiên niên kỷ.
