“Điểm bùng” là gì?
Điểm bùng là các ngưỡng trong những hệ thống cốt lõi của Trái Đất. Khi vượt qua, môi trường sẽ chuyển sang trạng thái mới bền vững, thường do vòng phản hồi tự củng cố, khiến thay đổi trở nên khó hoặc không thể đảo ngược.
Một số điểm bùng được quan tâm nhất gồm: sụp đổ tầng băng cực, tan băng vĩnh cửu (permafrost) giải phóng carbon, và suy thoái rừng quy mô lớn. Vì các hệ thống Trái Đất liên thông, vượt một điểm bùng có thể kéo theo những điểm bùng khác — như hiệu ứng đổ domino.
Báo cáo State of the Climate 2025 (29/10, BioScience) cảnh báo: vượt ngưỡng có thể đẩy khí hậu vào quỹ đạo “Hothouse Earth” — một Trái Đất khác hẳn ngày nay, với tác động tàn phá lên hệ tự nhiên và con người.
Vòng phản hồi: vì sao “ấm hơn lại càng ấm hơn”
Con người đốt nhiên liệu hóa thạch (than, dầu, khí), thải CO₂, CH₄… Những khí này giữ nhiệt, nâng nhiệt độ trung bình toàn cầu. Ấm lên lại kích hoạt hoặc làm trật khớp các quá trình tự nhiên: đại dương hấp thụ CO₂ kém hơn khi ấm, khiến nhiều CO₂ lưu lại trong khí quyển hơn — lại ấm thêm.
Permafrost: “kho” carbon đang rã băng
Băng vĩnh cửu ở Bắc Cực cất giữ lượng carbon khổng lồ. Khi ấm lên, băng tan, carbon thoát ra → ấm hơn → tan thêm — vòng phản hồi. Một nghiên cứu năm 2024 (PNAS) cho thấy băng vĩnh cửu điều tiết dòng nước; khi tan, sông ngòi mở rộng, có thể tăng phát thải. Bắc Cực còn ấm nhanh gấp khoảng bốn lần trung bình toàn cầu (hiệu ứng khuếch đại Bắc Cực) do mất băng biển làm giảm phản xạ ánh sáng.
Tầng băng Greenland & Tây Nam Cực: sát ngưỡng?
Từ thập niên 1990, mất băng tăng tốc ở Greenland và Tây Nam Cực, kéo theo nước biển dâng đe dọa vùng duyên hải toàn cầu. Ngưỡng khiến các tầng băng trượt tới sụp đổ chưa rõ — thường chỉ thấy sau khi đã vượt. Một nghiên cứu 2025 (Communications Earth & Environment) còn gợi ý: 1,5°C đã quá cao cho an toàn của băng cực; trong khi Liên Hiệp Quốc vừa báo ta không đạt mục tiêu 1,5°C theo Thỏa thuận Paris 2015.
Hậu quả dây chuyền: tan băng nhanh có thể làm chậm hệ Tuần hoàn Đảo lưu Kinh tuyến Đại Tây Dương (AMOC) — “băng chuyền” mang nước ấm lên Bắc Đại Tây Dương. Nếu AMOC sụp đổ, nhiệt độ nhiều nơi ở Bắc Bán Cầu có thể giảm mạnh, làm đảo lộn khí hậu khu vực.
Rừng Amazon: vòng phản hồi khô – nóng – cháy
Dù thường được gọi là “lá phổi” của hành tinh, đại dương mới là bể hấp thụ carbon lớn nhất. Nghiên cứu 2021 (Nature) cho thấy Amazon phát thải nhiều carbon hơn hấp thụ, do đốt rừng, khí hậu nóng – khô làm cháy rừng nhiều hơn. Một số nhà khoa học cảnh báo Amazon đang gần ngưỡng chuyển sinh quần từ rừng mưa sang xavan khô trong vòng thế kỷ này (dù còn tranh luận).
Có tránh được không?
Ngưỡng điểm bùng khó xác định chính xác, nhưng nguyên nhân cốt lõi rất rõ: khí nhà kính do con người. Lượng ấm lên tỷ lệ với tổng phát thải tích lũy. Vì vậy, cách giảm rủi ro là cắt phát thải nhanh và sâu.
Các ưu tiên thực tế:
- Giảm CO₂/CH₄ quyết liệt: loại bỏ than, hạn chế dầu khí; diệt rò rỉ methane; tăng hiệu quả năng lượng.
- Triển khai năng lượng sạch ở quy mô công nghiệp: điện gió, mặt trời, lưu trữ, lưới thông minh; điện khí hóa giao thông – sưởi – công nghiệp.
- Bảo vệ – phục hồi hệ sinh thái hấp thụ carbon (rừng, than bùn, rừng ngập mặn); chống mất rừng và cháy rừng.
- Thích ứng thông minh: phòng chống ngập, quản lý nước, nông nghiệp thích ứng khí hậu, cảnh báo sớm.
- Chính sách & tài chính: định giá carbon, chấm dứt trợ cấp nhiên liệu hóa thạch, huy động vốn chuyển dịch công bằng.
“Mỗi năm trì hoãn là khóa chặt rủi ro và chi phí cao hơn. Ta vẫn có thể hạn chế thiệt hại, nếu hành động như đúng tình trạng khẩn cấp.” — William Ripple, đồng chủ biên State of the Climate 2025.
Kết luận: Các điểm bùng không phải lời tiên tri bất biến — chúng là rủi ro có thể quản trị. Cửa sổ cơ hội đang hẹp lại, nhưng chưa đóng: cắt phát thải nhanh, bảo vệ hệ tự nhiên, và nâng cấp hạ tầng thích ứng ngay bây giờ là con đường tốt nhất để tránh vòng xoáy diệt vong và ổn định khí hậu trong tầm có thể.
